Problem umownego zakazu konkurencji

Wielu przedsiębiorcom zależy, aby zarówno pracujący na etacie, jak i inni współpracownicy, np. zatrudnieni na podstawie umów cywilnoprawnych, powstrzymywali się od działalności konkurencyjnej. Tego typu zapisy mogą być częścią umowy pomiędzy stronami. Jak zatem skutecznie i zgodnie z prawem stosować w umowach zakaz konkurencji i bronić bazy klientów?

Baza klientów, technologia, specyfika działania firmy czy cennik i zasady ich ustalania są chronione przez większość przedsiębiorstw. W tym celu często korzysta się z tzw. zakazu konkurencji, na mocy którego osoba wykonująca zadania dla przedsiębiorcy nie może współpracować z podmiotami konkurencyjnymi, czy sama prowadzić działalności podobnej. Co ważne, szczególnie w przypadku zatrudnienia na podstawie umowy cywilnoprawnej kwestie te należy uregulować w umowie.

Regulacje kodeksowe

Przepisy Kodeksu pracy (Dz. U. z 2016 r. poz. 1666) zawierają regulacje dotyczące zakazu konkurencji w stosunkach pracy. Chodzi o art. 101¹ i następne K.p., z których wynika, iż zakaz konkurencji może trwać zarówno w okresie stosunku pracy, jak i po jego ustaniu. W tym drugim przypadku, dotyczącym przede wszystkim sytuacji, gdy pracownik ma dostęp do szczególnie ważnych informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę, strony ustalają okres trwania zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy oraz wynagrodzenie należne pracownikowi. Przepisy Kodeksu pracy oparte są bowiem na założeniu, że pracownik po ustaniu stosunku pracy w zamian za niepodejmowanie działalności konkurencyjnej powinien otrzymywać odszkodowanie w wysokości określonej w umowie o zakazie konkurencji, jednak nie niższej niż 1/4 wynagrodzenia z tytułu umowy o pracę. Strony mogą także w umowie dotyczącej zakazu konkurencji, która zawierana jest na czas określony, przewidzieć możliwość jej wcześniejszego rozwiązania. Przywołane regulacje nie znajdują jednak zastosowania do umowy zlecenia.

Umowy cywilnoprawne

Chcąc, aby osoby zatrudnione na podstawie umów cywilnoprawnych zobowiązane były do stosowania zakazu konkurencji, konieczne jest zawarcie stosownych umów. Zakaz konkurencji może wynikać z samej umowy, np. być częścią umowy zlecenia, bądź też stanowić osobny kontrakt. To drugie rozwiązanie jest jednak bardziej kłopotliwe, bowiem osoba mająca go przestrzegać, może nie być zainteresowana nowym zobowiązaniem, w sytuacji gdy strony łączy już dotychczasowa umowa.

Co ważne, zakaz konkurencji, podobnie jak w przypadku umów o pracę, może trwać także po wygaśnięciu stosunku cywilnoprawnego.

Kwestii zakazu konkurencji nie regulują zawarte w Kodeksie cywilnym przepisy dotyczące poszczególnych umów (np. zlecenia, o dzieło). Zawarcie stosownych postanowień w umowie jest jednak możliwe na podstawie swobody umów wynikającej z art. 353¹ K.c. Zgodnie z jego treścią strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Jeżeli zatem postanowienia dotyczące zakazu konkurencji nie zawierają zapisów naruszających ramy, o których mowa w przywołanym przepisie, ustalenia dotyczące zakazu konkurencji leżą w gestii stron.

Kwestie praktyczne

O ile obowiązywanie klauzuli zakazu konkurencji w trakcie trwania umowy zlecenia lub innej umowy cywilnoprawnej jest zgodne z prawem, gdy strony ustalą to w umowie, to kwestia obowiązywania zakazu po wygaśnięciu umowy budzi wątpliwości. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11.09.2003 r., sygn. akt III CKN 579/01, uznał za dopuszczalne obowiązywanie klauzuli o zakazie konkurencji w trakcie trwania umowy zlecenia. W tym samym orzeczeniu stwierdził jednak, że nie można uznać za zgodne z zasadami współżycia społecznego zobowiązania zleceniobiorcy do niepodejmowania działalności konkurencyjnej przez trzy lata po ustaniu umowy, bez jakiegokolwiek ekwiwalentu. W konsekwencji niezgodność z zasadami współżycia społecznego powoduje nieważność zastrzeżenia nieodpłatnego zakazu konkurencji po ustaniu umowy cywilnoprawnej, jest to bowiem przekroczenie zasady swobody umów.

Natomiast w wyroku z dnia 5.12.2013 r., sygn. akt V CSK 30/13, Sąd Najwyższy uznał, że w stosunkach między przedsiębiorcami w ramach umowy o świadczenie usług dopuszczalne jest obowiązywanie nieodpłatnej klauzuli konkurencji także po wygaśnięciu umowy. SN stwierdził, że: "klauzula konkurencyjna bez ekwiwalentu, przy zastrzeżeniu kary umownej za jej naruszenie, mimo braku symetrii nie traci sensu gospodarczego i mieści się w granicach lojalności kontraktowej". Wskazał, że granica swobody umów w danej sprawie nie została naruszona. Strony umowy zobowiązane są bowiem do wzajemnej lojalności, a wiedza uzyskana przez zleceniobiorcę w ramach wykonania umowy zagrażała interesowi gospodarczemu przedsiębiorcy.

Przywołane orzeczenia wskazują, iż nie da się automatycznie wykluczyć możliwości ustalenia nieodpłatnego zakazu konkurencji także po ustaniu umowy cywilnoprawnej, zakaz ten powinien być bowiem dostosowany do realiów konkretnej umowy. Należy jednak mieć świadomość, iż wprowadzenie nieodpłatnego zakazu konkurencji po ustaniu umowy cywilnoprawnej może zostać podważone. Dlatego, co do zasady, zabezpieczenie ewentualnych roszczeń przedsiębiorcy powinno wiązać się z ekwiwalentem pieniężnym dla byłego współpracownika z tytułu zakazu konkurencji.

Przykład klauzuli dotyczącej zakazu konkurencji:

Zleceniobiorca przez okres trwania umowy zobowiązuje się do nieprowadzenia działalności gospodarczej konkurencyjnej w stosunku do działalności zleceniodawcy. Ponadto zleceniobiorca zobowiązuje się, że nie będzie pracował lub świadczył usług (niezależnie od ich podstawy prawnej) także jako wspólnik bądź członek organów spółki, na rzecz podmiotów prowadzących działalność konkurencyjną lub podobną do zleceniodawcy.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 23.04.1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. z 2016 r. poz. 380 ze zm.)