W jakich okolicznościach można zawrzeć nieodpłatną umowę zlecenia?

1) Czy można zawrzeć nieodpłatną umowę zlecenia z osobą, która nie jest absolwentem, bezrobotnym, studentem lub członkiem rodziny zleceniodawcy?

Zasadniczo zawarcie umowy zlecenia bez wynagrodzenia jest dozwolone, choć jako wyjątek od zasady odpłatności wymaga uzasadnienia.

W myśl art. 735 § 1 K.c., jeżeli ani z umowy, ani z okoliczności nie wynika, że przyjmujący zlecenie zobowiązał się wykonać je bez wynagrodzenia, za wykonanie zlecenia należy się wynagrodzenie. Oznacza to, że odpłatność umowy zlecenia, jak też usług wskazanych w art. 750 K.c. (umowy o świadczenie usług, do których stosuje się przepisy o zleceniu), jest zasadą, a nieodpłatność - wyjątkiem. Odpłatność nie stanowi jednak istotnego elementu takiej umowy, w związku z tym może być ona zawarta zarówno jako umowa odpłatna, jak i nieodpłatna (por. wyrok SA w Krakowie z 25 czerwca 2013 r., sygn. akt I ACa 539/13).

Zdaniem Sądu Apelacyjnego w Białymstoku wyrażonym w wyroku z 17 października 2019 r. (sygn. akt I ACa 207/19), wyjątki od zasady odpłatności umowy zlecenia są ściśle reglamentowane i zawężająco opisywane w orzecznictwie i doktrynie. Sąd podkreślił przy tym, że do takich wyjątków można zaliczyć grzecznościowy przewóz osób lub jakąkolwiek inną usługę motywowaną względami altruistycznymi, przy czym motywacja taka powinna wynikać wprost z deklaracji bądź czytelnego zachowania zleceniobiorcy i nie może być dorozumiana. W doktrynie wskazuje się ponadto, że zlecenie może być nieodpłatne m.in., gdy:

taka jest stała praktyka między stronami umowy,
uzasadnia to charakter więzi łączącej zleceniobiorcę i zleceniodawcę (pokrewieństwo, przyjaźń) w połączeniu z nieznacznym nakładem pracy potrzebnym do wykonania zlecenia (por. Kodeks cywilny. Komentarz, red. prof. ucz. UW dr hab. Konrad Osajda, C.H. Beck 2020, kom. do art. 735).

Zwracamy uwagę! Jeśli umowa zlecenia ma być nieodpłatna, musi być to wyraźnie zaznaczone w jej treści. Brak takiego zapisu uruchamia domniemanie jej odpłatności, nawet jeśli nie zawiera postanowień dotyczących wynagrodzenia (por. Kodeks cywilny. Komentarz, red. prof. dr hab. Edward Gniewek, prof. dr hab. Piotr Machnikowski, C.H. Beck 2019, kom. do art. 735). Obalenie tego domniemania jest jednak możliwe dzięki okolicznościom towarzyszącym umowie, które wskazują na jej nieodpłatność. Z drugiej jednak strony ich zaistnienie może budzić wątpliwość, czy rzeczywiście doszło do zaciągnięcia zobowiązania ze skutkiem prawnym, czy też mamy do czynienia z pomocą o charakterze grzecznościowym niepodlegającą normatywnej regulacji. Za prawnym charakterem zobowiązania zwykle przemawia większy nakład pracy potrzebny do wykonania zlecenia.

2) Czy z osobą z pytania 1 można zawrzeć umowę zlecenia na zdobycie doświadczenia w danej branży? Czy taka umowa jest umową nieodpłatną, jeśli wystąpią tu świadczenia wzajemne?

Przez umowę zlecenia przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie (art. 734 § 1 K.c.). Czynność prawna jest interpretowana szeroko jako czynność prawa materialnego, procesowego i postępowania nieprocesowego. W żadnym razie nie może być mylona z czynnościami faktycznymi, a umowa dotycząca takich czynności nie jest umową zlecenia w rozumieniu art. 734 K.c. (por. Kodeks cywilny. Tom III. Komentarz, red. prof. dr hab. Maciej Gutowski, C.H. Beck 2019, kom. do art. 734). Co istotne, przepisy nie definiują pojęcia "czynności prawnej", a w doktrynie definicji jest wiele. Jedna z nich zakłada, że jest to czynność konwencjonalna podmiotu prawa cywilnego, której treść określa - co najmniej w podstawowym zakresie - jej konsekwencje prawne (por. Prawo cywilne - część ogólna, red. prof. dr hab. Zbigniew Radwański, prof. dr hab. Adam Olejniczak, C.H. Beck 2019, rozdz. I. Zagadnienia ogólne czynności prawnych). Wyróżnia się czynności prawne:

zobowiązujące - zobowiązanie się jednej strony do spełnienia określonego świadczenia na rzecz drugiej strony,
rozporządzające - przeniesienie, obciążenie, ograniczenie lub zniesienie prawa majątkowego,
o podwójnym skutku, czyli zobowiązująco - rozporządzające,
upoważniające - udzielenie prawa drugiej stronie do dokonywania określonych czynności.

Ustalona między stronami do wykonania czynność prawna stanowi przedmiot umowy zlecenia. Trudno uznać, że może nim być "zdobycie doświadczenia w danej branży", ponieważ nie mieści się ono w żadnej z podanych kategorii czynności prawnych.

Zwracamy uwagę! Przedmiotem zlecenia jest dokonanie określonej czynności, która może zostać wskazana w sposób zindywidualizowany (określenie rodzaju, przedmiotu, stron, postanowień przedmiotowo istotnych) lub przez wskazanie tylko rodzaju takiej czynności, a ponadto, że przedmiotem umowy może być więcej niż jedna czynność, a nawet nieokreślona ich liczba, a także stałe dokonywanie powtarzalnych czynności danego rodzaju lub rodzajów (por. wyrok SA w Białymstoku z 14 listopada 2017 r., sygn. akt III AUa 318/17).

Kodeks cywilny dostępny jest w serwisie
www.przepisy.gofin.pl.

Zasada swobody umów określona w art. 353¹ K.c. pozwala stronom zawierającym umowę zlecenia ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Stałoby w sprzeczności z nią wpisanie zdobycia doświadczenia w danej branży jako przedmiotu tej umowy. Doświadczenie zawodowe (zakładamy, że o takim pisze Czytelnik) uzyskuje się bowiem w trakcie zatrudnienia, wykonywania innej pracy zarobkowej lub prowadzenia działalności gospodarczej przez okres co najmniej 6 miesięcy - art. 2 ust. 1 pkt 9a ustawy o promocji zatrudnienia. Proponowany zapis stanowiłby zatem próbę obejścia przepisów o zatrudnieniu pracowniczym (regulowane przepisami K.p.) lub niepracowniczym (dopuszczalne na mocy regulacji K.c., w tym o umowie zlecenia).

Ważne: Świadczenie pracy w ramach stosunku pracy lub cywilnoprawnego jest odpłatne.

W przypadku stosunku pracy wynagrodzenie pracownika jest gwarantowane na co najmniej poziomie minimalnym na podstawie art. 13 w zw. z art. 22 K.p. i art. 6 ustawy z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę (Dz. U. z 2018 r. poz. 2177 ze zm.). Z kolei umowa zlecenia i o świadczenie usług (do której stosuje się przepisy o zleceniu) ma przewidywać odpłatność w wysokości co najmniej minimalnej stawki godzinowej (art. 8a ust. 1 ustawy o minimalnym wynagrodzeniu za pracę). Jeśli zatem osoba opisana przez Czytelnika wykonywałaby pracę - w celu zdobycia doświadczenia w danej branży - na podstawie umowy zlecenia, musi być wynagradzana. W takim przypadku świadczenia obu stron powinny być bowiem ekwiwalentne, co czyni umowę wzajemną (por. Kodeks cywilny, Komentarz pod red. prof. dr hab. Macieja Gutowskiego, kom. do art. 734). Z powodu braku informacji, o jakich świadczeniach wzajemnych pisze Czytelnik, nie sposób ocenić ich charakteru, związku z wykonywaniem pracy i ekwiwalentności. Niemożliwe jest także jednoznaczne rozstrzygnięcie, czy dopuszczalna jest nieodpłatna umowa zlecenia, na podstawie której świadczenia te miałyby być realizowane.

3) Czy z osobą, o której mowa w poprzednich pytaniach, można zawrzeć umowę o praktyki zawodowe, a jeśli tak, to na jak długo?

Umowa o praktyki zawodowe jest nazwą używaną wobec umów zawieranych w procesach:

praktycznej nauki zawodu, o jakiej mowa w art. 120 ustawy - Prawo oświatowe,
praktycznego kształcenia studentów, o czym stanowi art. 62 i art. 67 ust. 5 w zw. z art. 107 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz. U. z 2020 r. poz. 85 z późn. zm.).

Zwykle nie odnosi się do umów w celu przygotowania zawodowego dorosłych, których stronami są powiatowe urzędy pracy (PUP) działające w imieniu starostów, pracodawcy i instytucje szkoleniowe, zgodnie z art. 53a ust. 3 ustawy o promocji zatrudnienia. Nie ma też zastosowania wobec umów o staż (podpisywanych w trybie art. 53 ustawy o promocji zatrudnienia) ani umów o praktyki absolwenckie (art. 5 ustawy z dnia 17 lipca 2009 r. o praktykach absolwenckich - Dz. U. z 2018 r. poz. 1244).

Żadna z powyższych umów nie może być wykorzystana przez Czytelnika z dwóch powodów. Pierwszy z nich to konieczność spełnienia ściśle określonych warunków prawnych, co - zakładając na podstawie bardzo ogólnych danych przedstawionych w pytaniach - nie ma miejsca w opisanej sytuacji. Drugi powód ma charakter czysto formalny - osoba, której taka umowa dotyczy nie jest jej stroną (wyjątek to umowa o praktyki absolwenckie).

Stosując cytowaną w odpowiedzi na pytanie 2 zasadę swobody umów, Czytelnik może zawrzeć z osobą niemającą statusu absolwenta/bezrobotnego/studenta/członka rodziny umowę nienazwaną (nieuregulowaną w przepisach). Przy jej konstruowaniu musi jednak pamiętać, aby nie naruszyć granic wskazanych w art. 353¹ K.c., zwłaszcza regulacji o kształceniu i zatrudnianiu.