Zastaw rejestrowy w praktyce

Ustanowienie zastawu rejestrowego wymaga dwóch rzeczy. Pierwszą jest umowa o ustanowieniu tego prawa, inaczej zwana umową zastawniczą. Kontrakt taki musi być zawarty w formie pisemnej. Drugą jest wpis do rejestru zastawów, bez którego ustanowienie tej formy zabezpieczenia nie odniesie skutku.

Umowa zastawnicza

Stroną umowy zastawczej, i to zarówno po stronie zastawnika, jak i zastawcy, może być każda osoba fizyczna, prawna lub jednostka organizacyjna wyposażona w zdolność prawną. Osoba taka nie musi prowadzić działalności gospodarczej, choć najczęściej zastaw rejestrowy jako zabezpieczenie wierzytelności to właśnie domena przedsiębiorców.

Umowa zastawnicza powinna, pod rygorem nieważności, zawierać następujące elementy:

datę jej zawarcia,
imię i nazwisko (nazwę) oraz miejsce zamieszkania (siedzibę) i adres zastawnika, zastawcy oraz dłużnika, jeżeli nie jest on zastawcą,
przedmiot zastawu w sposób odpowiadający jego właściwościom,
wierzytelność zabezpieczoną zastawem - przez oznaczenie jej wysokości oraz stosunku prawnego, z którego ta wierzytelność wynika, lub najwyższą sumę zabezpieczenia, jeżeli zabezpieczana jest wierzytelność przyszła lub warunkowa o wysokości nieustalonej w chwili zawarcia umowy zastawniczej.

Zastawem rejestrowym można zabezpieczyć wyłącznie wierzytelności pieniężne.

Waluta, w jakiej wyrażona jest wierzytelność, nie ma już znaczenia. Sąd prowadzący rejestr zastawów wpisze także zastaw ustanowiony na zabezpieczenie wierzytelności wyrażonej w euro, USD czy CHF. Ze względu na powyższe ograniczenie zastaw rejestrowy sprawdza się w roli swego rodzaju gwarancji zapłaty ceny, spłaty pożyczki, zapłaty czynszu dzierżawy lub rat leasingowych.

Z kolei przedmiotem zastawu rejestrowego mogą być rzeczy ruchome oraz - z pewnymi wyjątkami - zbywalne prawa majątkowe, w tym wierzytelności, prawa na dobrach niematerialnych (np. prawo ochronne na znak towarowy) czy prawa z papierów wartościowych. Zastaw rejestrowy nie może być natomiast ustanowiony na nieruchomości. Do tego służy hipoteka, która ma podobny charakter - stanowi inną odmianę ograniczonego prawa rzeczowego.

Wpis do rejestru

Sąd dokonuje wpisu do rejestru zastawów z reguły na wniosek zastawnika lub zastawcy. Wniosek o wpis zastawu do rejestru zastawów należy złożyć na urzędowym formularzu (RZ-1) w sądzie rejonowym, w którym prowadzony jest wydział gospodarczy - rejestr zastawów. Formularze wniosków są dostępne w siedzibach sądów oraz na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości (www.ms.gov.pl).

Do wniosku należy dołączyć umowę zastawniczą albo umowę, z której wynika nabycie przedmiotu zastawu wraz z zastawem rejestrowym. Może to być także umowa dotycząca nabycia udziału we współwłasności przedmiotu zastawu bądź nabycia wierzytelności zabezpieczonej zastawem rejestrowym lub jej części.

Rejestr zastawów prowadzony jest obecnie tylko przez 11 sądów rejonowych (gospodarczych) w: Białymstoku, Gdańsku-Północ, Katowicach-Wschód, Krakowie-Śródmieściu, Lublinie, Łodzi-Śródmieściu, Poznaniu-Nowe Miasto i Wilda, Rzeszowie, Szczecinie-Centrum, dla miasta stołecznego Warszawy oraz Wrocławiu-Fabrycznej.

Przepisy nie przewidują już terminu na złożenie w wniosku o dokonanie wpisu zastawu rejestrowego do rejestru zastawów.

Wpis do rejestru zastawów (a w istocie chwila złożenia wniosku o wpis) rozstrzyga o pierwszeństwie zastawu rejestrowego. Ten sam przedmiot (np. samochód, maszynę) można bowiem obciążyć dwoma lub większą ilością zastawów rejestrowych, o ile we wcześniejszych umowach dłużnik nie zobowiązywał się, że nie będzie dalej obciążał przedmiotu. Wówczas o tym, który z wierzycieli zaspokoi się jako pierwszy z przedmiotu zabezpieczenia (rzeczy lub prawa, na którym ustanowiono zastaw) decyduje nie data zawarcia umowy zastawniczej, a właśnie moment złożenia w sądzie wniosku o wpis zastawu rejestrowego do rejestru zastawów.

Wpis zastawu rejestrowego do rejestru zastawów obejmuje:

datę złożenia wniosku o wpis,
dane zastawcy, zastawnika oraz, jeżeli zastawca i dłużnik to dwie różne osoby, dłużnika niebędącego zastawcą,
oznaczenie przedmiotu zastawu rejestrowego oraz, jeżeli umowa zastawnicza to przewiduje, sposób jego oznakowania,
oznaczenie najwyższej sumy zabezpieczenia i waluty, w której jest wyrażona,
określony umową zastawniczą sposób zaspokojenia zastawnika, jeżeli jest przewidziany przepisami niniejszej ustawy,
ewentualne zastrzeżenie, przez które zastawca zobowiązuje się względem zastawnika, że przed wygaśnięciem zastawu rejestrowego nie dokona zbycia lub obciążenia przedmiotu zastawu.

Zakaz zbywania przedmiotu zastawu

Zastaw rejestrowy na ogół nie ogranicza dłużnika (zastawcy) w możliwości przenoszenia własności obciążonego przedmiotu na inną osobę. Zabezpieczenie to utrzymuje się na tej rzeczy niezależnie od tego, kto po jego ustanowieniu stał się jej właścicielem. Niemniej w umowie zastawniczej można zastrzec zobowiązanie zastawcy względem zastawnika (wierzyciela), że przed wygaśnięciem zastawu rejestrowego nie dojdzie do zbycia lub obciążenia przedmiotu zastawu. Tego rodzaju wyjątek, zresztą często stosowany w praktyce jako dodatkowe zabezpieczenie interesów wierzyciela, przewiduje art. 14 ust. 1 ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów.

Zbycie lub obciążenie przedmiotu zastawu rejestrowego dokonane wbrew takiemu zastrzeżeniu będzie nieważne. Od tej zasady istnieje wyjątek. Mowa o sytuacji, gdy osoba, na rzecz której zastawca dokonał zbycia lub obciążenia, nie wiedziała i przy zachowaniu należytej staranności nie mogła wiedzieć o tym zastrzeżeniu w chwili zawarcia umowy z zastawcą.

Nikt nie może zasłaniać się nieznajomością danych ujawnionych w rejestrze zastawów, chyba że mimo zachowania należytej staranności nie mógł o nich wiedzieć.

Ze względu na zasadę jawności rejestru zastawów oraz domniemanie znajomości dokonanych w nim wpisów, powołanie się na brak wiedzy i możliwości dowiedzenia się o zastawie rejestrowym jest praktycznie niemożliwe.

Zaspokojenie wierzytelności

W przypadku zastawu rejestrowego, w przeciwieństwie do zastawu zwykłego, istnieje wybór w zakresie sposobów zaspokojenia wierzyciela (zastawnika), poza sformalizowanym trybem sądowego postępowania egzekucyjnego. Jeżeli przedmiotem zastawu rejestrowego są np. rzeczy występujące powszechnie w obrocie towarowym, możliwe jest przejęcie ich na własność przez zastawnika. Umowa musi jednak przewidywać taką możliwość.

Zaspokojenie zastawnika może również nastąpić przez sprzedaż przedmiotu zastawu rejestrowego w drodze przetargu publicznego, który przeprowadzi notariusz lub komornik.

Jeżeli natomiast zastaw rejestrowy ustanowiono na zbiorze rzeczy lub praw, stanowiących całość gospodarczą, a umowa zastawnicza dopuszcza zaspokojenie zastawnika z dochodów przedsiębiorstwa zastawcy, przedsiębiorstwo to może być przejęte w zarząd, który może być również wykonywany przez zastawnika.

Opłaty sądowe dotyczące zastawu rejestrowego

200 zł -	wpis zastawu rejestrowego do rejestru zastawów
100 zł -	zmiana wpisu
50 zł -	wykreślenie zastawu rejestrowego z rejestru zastawów

Opłatę można wnieść w znaczkach opłaty sądowej, w kasie lub na rachunek bankowy sądu.

Zakup zastawionej rzeczy

Osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą kupiła od spółki maszynę przemysłową. W umowie sprzedaży nie było mowy o zastawie rejestrowym. Dopiero później okazało się, że maszyna figuruje w rejestrze zastawów, a kredyt udzielony spółce przez bank na sfinansowanie nabycia nowej maszyny nie został jeszcze do końca spłacony. Czy na tej podstawie można odstąpić od umowy sprzedaży?

Kupującemu przysługują w takim wypadku prawa z tytułu rękojmi za wady prawne rzeczy sprzedanej. Z wadą prawną przedmiotu sprzedaży mamy do czynienia wówczas, gdy rzecz ta stanowi własność osoby trzeciej albo jest obciążona prawem osoby trzeciej. Wady prawne polegające na tym, że rzecz jest obciążona prawem osoby trzeciej dotyczą m.in. przypadków zastawu rejestrowego.

Uprawnienia kupującego rzecz z wadą prawną są identyczne, jak w przypadku wad fizycznych. Kupujący może więc przede wszystkim odstąpić od umowy albo żądać obniżenia ceny. To pierwsze niweczy całą transakcję.

Sprzedawca może jednak temu zapobiec w ten sposób, że niezwłocznie wymieni rzecz wadliwą na rzecz wolną od wad albo niezwłocznie wady usunie, np. spłaci wierzyciela i doprowadzi do wykreślenia zastawu rejestrowego.

Dwa rodzaje zastawów

W ramach prowadzonej działalności gospodarczej zdarza się nam korzystać z zabezpieczeń wierzytelności w postaci zastawu rejestrowego oraz gwarancji ubezpieczeniowych. Jeden z kontrahentów proponuje nam jednak zastaw zwykły na całej przyczepie ciężarowej wraz z towarem na okres jednego miesiąca. Czym to się różni od zastawu rejestrowego?

Zastaw zwykły i rejestrowy stanowią formę obciążenia rzeczy (lub prawa zbywalnego) prawem, na mocy którego wierzyciel będzie mógł dochodzić zaspokojenia z rzeczy bez względu na to, czyją stała się własnością, i w zasadzie z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy, wyjąwszy tych, którym z mocy ustawy przysługuje pierwszeństwo szczególne. Zastaw ustanawiany jest w celu zabezpieczenia oznaczonej (lub przyszłej czy warunkowej) wierzytelności.

Zastaw rejestrowy jest bardziej elastycznym i nowoczesnym zabezpieczeniem wierzytelności aniżeli zastaw zwykły, któremu musi towarzyszyć wydanie rzeczy. Jednak w obrocie gospodarczym często jest to nie do zaakceptowania ani dla dłużnika, któremu nierzadko zależy na utrzymaniu posiadania danej rzeczy, ani dla wierzyciela, dla którego oznaczałoby to także przyjęcie obowiązku przechowywania i pieczy nad przedmiotem zastawu. Jedynie ustanowienie zastawu rejestrowego nie wymaga wydania przedmiotu zabezpieczenia. Zamiast tego następuje wpis do rejestru zastawów, który jest niezbędny do powstania tego rodzaju zabezpieczenia.

W przypadku zastawu rejestrowego istnieje także wybór w zakresie sposobów zaspokojenia wierzyciela (zastawnika) z przedmiotu zastawu, włącznie z przejęciem na własność danej rzeczy. Umowa musi jednak przewidywać taką możliwość wraz z podaniem wartości tej rzeczy lub prawa. Zamiast tego ostatniego strony mogą określić w umowie sposób ustalenia tej wartości dla zaspokojenia zastawnika.

Dla porównania, realizacja roszczeń wierzyciela zabezpieczonego zastawem zwykłym jest daleko bardziej sformalizowana. Zastawnik nie może tak po prostu zatrzymać rzeczy zaliczając ją na poczet spłaty długu. Musi wszcząć postępowanie sądowe, a później egzekucyjne, w ramach którego jego roszczenie zostanie dopiero zaspokojone (z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami) z przedmiotu zastawu.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz. U. z 2009 r. nr 67, poz. 569 ze zm.)