Użytkownik udziałów w spółce z o.o.

Udziały w spółce z o.o. mogą zostać obciążone prawem użytkowania. Na skutek tego część praw udziałowych będzie wykonywana przez wspólnika, a część przez użytkownika. Ten podział może stanowić źródło problemów dla zarządu spółki przez cały czas obciążenia udziałów prawem użytkowania.

Jeden ze wspólników ustanowił na udziałach prawo użytkowania. Czy użytkownik będzie mógł głosować na zgromadzeniu wspólników? Czy będzie mógł zaskarżać podejmowane na nim uchwały?

Kodeks spółek handlowych wprost dopuszcza możliwość obciążenia udziałów w spółce z o.o. prawem użytkowania. Jest to ograniczone prawo rzeczowe, które uprawnia do używania rzeczy oraz do pobierania z niej pożytków. Wynika tak z art. 252 Kodeksu cywilnego. Użytkownik, czyli osoba, na rzecz której ustanowiono użytkowanie, w przypadku obciążenia nim udziałów w spółce z o.o. w szczególności może pobierać dywidendę przypadającą na udziały. Uprawnienia użytkownika udziałów mogą być odpowiednio szersze w razie odpowiedniego brzmienia umowy spółki. Może ona bowiem przewidywać, iż zastawnik lub użytkownik udziału może wykonywać prawo głosu. Stanowi o tym art. 187 § 2 K.s.h.

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 listopada 2014 r., sygn. akt II CSK 53/14, przywołał art. 253 § 1 K.c. Zgodnie z nim zakres użytkowania można ograniczyć przez wyłączenie oznaczonych pożytków rzeczy. Zdaniem SN przepis ten, jak i inne dotyczące użytkowania rzeczy, nie mają bezpośredniego zastosowania do użytkowania udziałów w spółce z o.o. Po pierwsze, w sprawach dotyczących spółek handlowych, nieuregulowanych w K.s.h., stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego, a jeżeli wymaga tego właściwość (natura) stosunku prawnego spółki handlowej, przepisy Kodeksu cywilnego stosuje się odpowiednio (art. 2 K.s.h.). Po drugie, skoro udziały są prawami, a nie rzeczami, do użytkowania udziału stosuje się odpowiednio przepisy o użytkowaniu rzeczy (art. 265 § 2 K.c.). Z tego powodu SN zaakceptował stanowisko, że przyznanie użytkownikowi prawa głosu oznacza przyznanie mu legitymacji do zaskarżenia uchwały. Samo prawo głosu bez możliwości domagania się sądowej weryfikacji podjętych uchwał byłoby uprawnieniem iluzorycznym i podważającym sens zawierania umów użytkowania udziałów.

Zarząd spółki z o.o. otrzymał umowę sprzedaży udziałów. Udziały zostały sprzedane przez dotychczasowego wspólnika na rzecz dotychczasowego użytkownika udziałów. Umowa nic nie wspomina o dalszych losach prawa użytkowania. Jak zarząd powinien zredagować listę wspólników?

Opisana w pytaniu sytuacja to przypadek tzw. konfuzji (zlania się) praw, które skutkuje wygaśnięciem prawa użytkowania. Art. 247 K.c. przewiduje, że ograniczone prawo rzeczowe wygasa, jeżeli przejdzie na właściciela rzeczy obciążonej albo jeśli ten, komu prawo takie przysługuje, nabędzie własność rzeczy obciążonej. Skoro bowiem ten, kto posiada część praw udziałowych wynikających z ustanowienia prawa użytkowania nabywa obciążone udziały, to dochodzi do zlania się w jednej osobie roli podmiotu uprawnionego i zobowiązanego. Skutek wynikający z art. 247 K.c. następuje z mocy prawa, dlatego sama umowa zbycia udziałów nie musi o nim wspominać.

Dlatego też zarząd w składanej do KRS nowej liście wspólników powinien ujawnić nabywcę jako udziałowca bez wzmianki o obciążeniu udziałów prawem użytkowania. Taka sama informacja powinna znaleźć się też w księdze udziałów prowadzonej przez zarząd.

Wspólnik posiadający 30% udziałów w spółce z o.o. obciążył je prawem użytkowania. Czy zarząd spółki powinien zgłosić o tym informację do CRBR?

Odpowiedź na to pytanie w dużej mierze zależy od faktycznej roli, jaką w spółce będzie odgrywał użytkownik udziałów. Bez wątpienia jednak informacja o użytkowniku powinna zostać zgłoszona, gdy ten będzie mógł wykonywać prawo głosu na zgromadzeniu wspólników.

W Centralnym Rejestrze Beneficjentów Rzeczywistych (CRBR) gromadzi się informacje o osobach fizycznych faktycznie i choćby pośrednio kontrolujących spółki handlowe (z wyjątkiem spółek partnerskich i niektórych spółek akcyjnych). W obszernej definicji beneficjenta rzeczywistego zawartej w art. 2 ust. 2 pkt 1 ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (Dz. U. z 2020 r. poz. 971 ze zm.) wskazano, że w odniesieniu do m.in. spółki z o.o. beneficjentem jest również osoba fizyczna dysponującą więcej niż 25% ogólnej liczby głosów w organie stanowiącym klienta (tu: zgromadzeniu wspólników spółki z o.o.), także jako zastawnik albo użytkownik, lub na podstawie porozumień z innymi uprawnionymi do głosu. Dlatego, jeśli umowa spółki dopuszcza, aby użytkownik udziałów wykonywał prawo głosu (art. 187 § 2 K.s.h.), a umowa o ustanowieniu użytkowania przyznaje takie uprawnienie użytkownikowi, to użytkownik będzie traktowany jako beneficjent rzeczywisty.

Warto jednak zwrócić uwagę, że zgodnie z częścią ogólną definicji beneficjenta rzeczywistego, taką osobą wobec spółki jest osoba fizyczna lub osoby fizyczne sprawujące bezpośrednio lub pośrednio kontrolę nad klientem poprzez posiadane uprawnienia, które wynikają z okoliczności prawnych lub faktycznych, umożliwiające wywieranie decydującego wpływu na czynności lub działania podejmowane przez klienta. Ustanowienie użytkowania na udziałach nawet bez uprawnienia do wykonywania prawa głosu, w określonych sytuacjach może wystarczać do przyjęcia, że użytkownik jest beneficjentem rzeczywistym tak jak i wspólnik, którego udziały zostały obciążone.

Informacja o nowym beneficjencie rzeczywistym powinna zostać zgłoszona do CRBR w terminie 7 dni od dnia ustanowienia użytkowania (art. 60 ust. 1 ustawy o przeciwdziałaniu praniu...). Dochowanie tego terminu może okazać się niemożliwe w razie spóźnionego przekazania zarządowi spółki informacji o obciążeniu udziałów prawem użytkowania.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 15.09.2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz. U. z 2020 r. poz. 1526)

Ustawa z dnia 23.04.1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. z 2019 r. poz. 1145 ze zm.)