Prawa na udziałach w spółce z o.o.

Udziały w spółce z o.o. mogą zostać obciążone użytkowaniem bądź zastawem. W obu przypadkach wspólnik traci możliwość wykonywania części uprawnień udziałowych na rzecz zastawnika lub użytkownika. Obciążanie udziałów prawem zastawu lub użytkowania najczęściej służy zabezpieczaniu wierzytelności.

Udziały w spółce z o.o. mogą być istotnym składnikiem majątku, który może posłużyć do ustanowienia zabezpieczenia wierzytelności. Przykładowo, na rzecz pożyczkodawcy, celem zabezpieczenia zwrotu udzielonej pożyczki, można ustanowić jedno z dwóch wymienionych praw.

Zastaw nie tylko rejestrowy

Zastaw jest typowym prawem służącym zabezpieczaniu wierzytelności. Wynika to z tego, że prawo zastawu wygasa z mocy prawa w przypadku, gdy zostaje zaspokojona wierzytelność, którą zabezpiecza. W obrocie obok zwyczajnego prawa zastawu uregulowanego w przepisach Kodeksu cywilnego występuje również zastaw rejestrowy.

Zastaw powstaje na podstawie umowy zastawniczej. Jej stronami są zastawca (wspólnik) oraz zastawnik, czyli wierzyciel, na rzecz którego ustanawiany jest zastaw. Do powstania zastawu rejestrowego dodatkowo niezbędny jest wpis do rejestru zastawów. Po ustanowieniu zastawu wierzyciel uzyskuje prawo zaspokojenia z zastawionych udziałów, bez względu na to, czyją stały się one własnością, i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela udziałów.

Kodeks cywilny nie reguluje szczegółowo treści umowy zastawniczej. Natomiast w przypadku zastawu rejestrowego, zgodnie z art. 3 ust. 2 ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, treść umowy zastawniczej powinna określać co najmniej:

datę zawarcia umowy,
imię i nazwisko (nazwę) oraz miejsce zamieszkania (siedzibę) i adres zastawnika, zastawcy oraz dłużnika, jeżeli nie jest on zastawcą,
przedmiot zastawu w sposób odpowiadający jego właściwościom,
wierzytelność zabezpieczoną zastawem (wyłącznie pieniężną) - przez oznaczenie stosunku prawnego, z którego ta wierzytelność wynika lub może wynikać, oraz najwyższej sumy zabezpieczenia.

Pozycja zastawnika w spółce

Zastawnik, co do zasady, nie wykonuje uprawnień korporacyjnych i majątkowych wspólnika. Przysługuje mu jednak uprawnienie do pobierania dywidendy i odsetek od niej jako pożytków z udziałów. Zgodnie jednak z art. 319 K.c. zobowiązany jest pobrane pożytki zaliczać na poczet zabezpieczonej wierzytelności i związanych z nią roszczeń. Prawo głosu może wykonywać, gdy umowa spółki i umowa zastawnicza tak przewidują.

Jeśli zabezpieczona wierzytelność nie jest zaspokajana, zastawnik może poszukiwać zaspokojenia z samych udziałów. W przypadku zastawu zwykłego może jedynie skierować egzekucję do udziałów. Jest to jednak zabieg długotrwały i kosztowny. Wymaga wszczęcia egzekucji, sfinansowania wyceny udziałów i ponoszenia ryzyka, że nikt ich nie kupi w toku licytacji komorniczej. Natomiast w przypadku zastawu rejestrowego umowa zastawnicza może przyznawać zastawnikowi możliwość zaspokojenia poprzez:

przejęcie udziałów,
sprzedaż udziałów w drodze przetargu publicznego, który może przeprowadzić notariusz bądź komornik, w terminie 14 dni od dnia złożenia przez zastawnika wniosku o dokonanie sprzedaży.

Użytkowanie dla celów zabezpieczenia

Użytkowanie jest ograniczonym prawem rzeczowym, na podstawie którego użytkownik uprawniony jest do używania rzeczy (w tym przypadku udziałów) oraz do pobierania z nich pożytków. Wynika to z art. 252 w zw. z art. 265 § 2 K.c. Użytkowanie na udziałach może, choć nie musi, służyć zabezpieczaniu wierzytelności. Kodeks nie przewiduje, aby użytkowanie ustanowione w tym celu wygasało na skutek zaspokojenia wierzytelności. Dlatego też po wykonaniu zobowiązania użytkownik powinien zrzec się tego prawa.

Kwestie dotyczące warunków zrzeczenia się użytkowania powinny być zawarte w umowie, na podstawie której prawo to jest ustanawiane. Umowa ta jest zawierana pomiędzy wspólnikiem a osobą trzecią nazywaną użytkownikiem. W roli użytkownika może występować zarówno osoba fizyczna, jak i prawna. Może nim być również inny udziałowiec.

Uprawnienia użytkownika

Do uprawnień użytkownika należy przede wszystkim pobieranie dywidendy przypadającej na udziały obciążone użytkowaniem. Dotyczy to pełnej kwoty dywidendy, którą otrzymałby wspólnik, w tym również dodatkowego udziału w zysku wynikającego z przywilejów udziałowych. Trzeba jednak pamiętać, że zakres użytkowania można ograniczyć przez wyłączenie oznaczonych pożytków (art. 253 § 1 w zw. z art. 265 § 2 K.c.). Oznacza to, że w umowie strony mogą określić, iż dywidenda będzie dzielona pomiędzy wspólnika a użytkownika według określonych proporcji.

Zawarcie umowy zastawu lub użytkowania wymaga formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. W przypadku umowy o ustanowienie zastawu rejestrowego wystarczające jest zachowanie formy pisemnej pod rygorem nieważności. Zarząd powinien ujawnić ustanowienie prawa na udziale w księdze udziałów oraz liście wspólników składanej w KRS (art. 180 Kodeksu spółek handlowych - Dz. U. z 2000 r. nr 94, poz. 1037 ze zm. i art. 3 ust. 1 ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów).

Użytkownik i zastawnik może wykonywać prawo głosu z udziałów, tylko gdy przewiduje to umowa spółki. W razie braku w umowie stosownych postanowień, udziałowiec może udzielić zastawnikowi lub użytkownikowi pełnomocnictwa do uczestnictwa w zgromadzeniach wspólników i wykonywania na nich prawa głosu (art. 187 § 2 oraz art. 243 K.s.h.).

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 23.04.1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. nr 16, poz. 93 ze zm.)

Ustawa z dnia 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz. U. z 2009 r. nr 67, poz. 569 ze zm.)