Prawo do zachowku przysługuje także przy dziedziczeniu ustawowym

Niedawno zmarł mój ojciec. Nie pozostawił testamentu, spadek po nim dziedziczę więc ja i mój brat. Problem w tym, że dwa lata przed śmiercią ojciec dokonał darowizny na rzecz mojego brata, czym znacznie zmniejszył majątek, jaki by po nim pozostał, gdyby nie darowizna. Czy w takiej sytuacji istnieje możliwość, abym dochodziła zachowku od brata?

TAK. W myśl wyroku Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2004 r., sygn. akt II CK 444/02, wydanego na gruncie art. 991 § 2 Kodeksu cywilnego (Dz. U. z 1964 r. nr 16, poz. 93 ze zm.), jeżeli uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Przewidziana w prawie spadkowym instytucja zachowku zapewnia członkom najbliższej rodziny spadkodawcy, zaliczonym do kręgu uprawnionych do zachowku, uzyskanie określonej korzyści ze spadku niezależnie od woli spadkodawcy, tj. choćby spadkodawca pozbawił ich tej korzyści przez rozrządzenia testamentowe lub dokonane darowizny. W myśl art. 991 § 1 K.c., uprawnionymi do zachowku są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Przepis ten, posługując się sformułowaniem "byliby powołani do spadku z ustawy", może wprawdzie budzić wątpliwości, czy uprawnienie do zachowku nie aktualizuje się wyłącznie w przypadku dziedziczenia testamentowego, jednak zauważyć należy, iż wyrażenie to służy określeniu kręgu osób uprawnionych do zachowku, a nie dotyczy źródła powołania do spadku. Zresztą o tym, że uprawnienie do zachowku aktualne jest zarówno przy dziedziczeniu z ustawy, jak i testamentu, świadczy treść art. 991 § 2 K.c., który zawierając ogólne wyrażenie "w postaci powołania do spadku" nie rozróżnia tego powołania ze względu na jego źródło.

Sąd Najwyższy w powołanym wyroku jednoznacznie stwierdził, iż powstanie po stronie uprawnionego do zachowku roszczenia o jego pokrycie lub uzupełnienie zależy wyłącznie od tego, czy otrzymał on w całości należny mu zachowek w postaci powołania do spadku, zapisu lub darowizny. Jeżeli go otrzymał, roszczenie o zachowek mu nie przysługuje. Jeśli natomiast go nie otrzymał, roszczenie o zachowek przysługuje mu, choćby został powołany do spadku, nawet z ustawy, i choćby współspadkobierca - adresat jego roszczenia sam też był uprawniony do zachowku.

Przykładem sytuacji, w której dziedziczący z ustawy spadkobiercy mają roszczenie o zachowek, jest przypadek przedstawiony przez Czytelniczkę, tj. gdy darowizna lub darowizny dokonane przez spadkodawcę za jego życia, zaliczane na poczet zachowku, pomniejszają lub wyczerpują majątek spadkowy. Wówczas roszczenie o zachowek może być skierowane zarówno przeciwko obdarowanemu współspadkobiercy, jak i do osoby niebędącej spadkobiercą, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku (art. 1000 § 1 K.c.).

Nie zawsze jednak darowizna podlega doliczeniu i zaliczeniu przy ustalaniu zachowku - nie dotyczy to m.in. drobnych darowizn.