Brak zachowku mimo braku wydziedziczenia

Ojciec powołał mnie na jedynego spadkobiercę. W testamencie nie wspomniał nic o moim bracie, z którym od wielu lat nie miał kontaktu. Testament nie zawiera jednak formalnego wydziedziczenia. Brat poinformował mnie, że będzie domagał się wypłacenia mu zachowku. Uważam, że z uwagi na jego postawę, brak pomocy ojcu, interesowania się jego sprawami gdy był ciężko chory, wypłacenie zachowku byłyby niesprawiedliwe. Czy jest szansa, aby jego roszczenie nie zostało uwzględnione?

Sprawa jest niewątpliwie bardzo złożona. Zasadniczo, jeśli tylko jedno z dzieci zostało powołane do dziedziczenia w testamencie, a nie doszło do formalnego wydziedziczenia drugiego dziecka, to może ono dochodzić od spadkobiercy zachowku (w wysokości, zasadniczo, połowy tego co by dziedziczyło, gdyby miało miejsce dziedziczenie ustawowe). Gdyby zatem spadkodawca pozostawił jedynie Czytelnika oraz jego brata, zachowek wynosiłby 1/4 spadku.

Jest więc niemal pewne, że brat faktycznie skieruje żądanie wypłaty zachowku, a jeśli Czytelnik tego żądania nie spełni, wówczas sprawa trafi do sądu. To na co warto zwrócić uwagę to tzw. klauzula współżycia społecznego - w niej Czytelnik może upatrywać szansy, by roszczenie brata nie zostało w pełni zaspokojone. Jest to możliwe jedynie w bardzo wyjątkowych przypadkach i wymaga od zainteresowanego (spadkobiercy testamentowego) przedłożenia bardzo konkretnych wniosków dowodowych. W myśl przepisów, nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego, bowiem takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. Stanowi o tym art. 5 Kodeksu cywilnego.

Prawa uprawnionego do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca posiada wobec swoich najbliższych. Zawsze - o ile nie dojdzie do wydziedziczenia - najbliższy otrzymuje coś z majątku zmarłego, nawet jeśli nie jest spadkobiercą czy zapisobiercą. Jednakże w tym kontekście nie można pominąć tych zachowań uprawnionego do zachowku, które wskazują, że on sam nie wywiązał się z podobnych obowiązków wobec spadkodawcy. Najbliżsi, zwłaszcza dzieci, mają obowiązek prawny, ale przede wszystkim moralny troski, pomocy w opiece nad chorym czy potrzebującym wsparcia rodzicem. Wieloletnie niewywiązywanie się z tego najbardziej podstawowego obowiązku może w pewnych okolicznościach doprowadzić do tego, że roszczenie o zachowek zostanie pomniejszone.

Z drugiej jednak strony trzeba pamiętać, że spadkodawca sam nie zdecydował się na wydziedziczenie, a przecież spisując testament, w którym powołał Czytelnika na jedynego spadkobiercę, mógł z łatwością to zrobić, skoro niewłaściwe zachowanie brata Czytelnika było na tyle poważne, że rozważana jest teraz możliwość skorzystania z omawianej klauzuli.